İnsan Bilgisayar Etkileşimi, etkileşimli (interactive) teknolojilerin tasarımı, değerlendirmesi ve uygulaması ile ilgilenen disiplinler arası bir çalısma alanıdır. İnsan Bilgisayar Etkileşimi çalışma alanı, insan ve bilgisayar arasındaki etkileşimi konu edinmesinden dolayı insan davranışı, psikoloji, bilişsel bilimler, bilgisayar teknolojileri ve yazılım mühendisliği yanında ergonomi, grafik ve endüstriyel tasarım, sosyoloji,antropoloji ve egitim bilimleri gibi alanlarla da iliskili bir çalışma alanıdır [1]
İnsan Bilgisayar Etkileşimi (İBE) sisteminin dört ana bileşeni vardır: kullanıcı, görev (task), araç/arayüz (tool), bağlam (context). İBE çalışmalarında kullanıcıların kullandıkları araçlarla belirli işleri yaparken elde edilen gözlem sonuçları, alışkanlık vb. etkilerle birlikte değerlendirilir ve bu veriler etkileşimli sistemlerin geliştirilmesi sürecinde kullanılır. 1945'te Vannevar Bush'un teorik analog bilgisayar fikrini (MEMEX: memory extender) ortaya atmasından sonra Shackel İBE alanında görülen ilk çalışmaları gerçekleştirmiştir [2]. “International Journal of Man-Machine Studies” adlı süreli yayın 1969 yılında kurulmuş, 1970'li yıllarda “kullanıcı dostu” (user-friendliness) kavramı ortaya atılmış, 1976 yılında NATO 'man-computer interaction' konulu bir çalıştaya sponsor olmuştur. Weinberg ve Shneiderman bu yıllarda konu ile ilgili ilk kitapları yayınlamışlardır [3, 4]. 1982 yılında ACM (Association for Computing Machinery) SIGCHI (Special Interest Group on Computer-Human Interaction) ve CHI (International Conference for Human-Computer Interaction) konferanslarını başlatmıştır. 1980'lerin sonlarında İnsan Bilgisayar Etkileşimi alanında dört büyük yayın hayatını sürdürmektedir. Bu dönemde ilk endüstriyel İnsan Bilgisayar Etkileşimi Laboratuvarları kurulmaya başlanmış, 1990'lı yıllarda web teknolojilerinin gelişmesiyle İBE çalışmaları önemini artırmış ve teknik/tasarımcı merkezli tasarımlar yerine kullanıcı merkezli tasarımlar öne çıkmaya başlamıştır. 90'ların sonlarına doğru üniversitelerde ilk İBE akademik programları başlatılmıştır (örnek: Carnegie Mellon University, Indiana University).
Booth, İnsan Bilgisayar Etkileşimi çalışmalarının çerçevesini asağıdaki başlıklarla çizer [5].
-İnsanların teknoloji kullanımını etkileyen özellikleri nelerdir?
- Teknolojinin insanların teknolojiyi kullanımına etki eden yönleri nelerdir?
- İnsanlar etkileşimli yeteneklerini nasıl edinir ve kavramlaştırır?
- İnsanların ihtiyaçlarını teknik olanaklarla nasıl eşleştiririz?
- Kullanılabilir (usable) teknolojiler nasıl tasarlanabilir?
- Teknoloji organizasyonları nasıl etkiler?
Günümüzde İnsan Bilgisayar Etkileşimi alanında araştırılan, cevapları aranan bazı sorular asagıdaki gibi sıralanabilir:
- Ekrandan okumak kağıt üzerinden okumaktan daha zor mudur?
- Etkileşim konusunda yaşlanmadan etkilenen insan yetenekleri hangileridir?
- Ekranda hangi renk kombinasyonları daha iyi görünür?
- Tasarımcı kendi tasarımını en iyi biçimde nasıl test edebilir?
- İyi bir arayüz değerlendirmesi kaç kullanıcıyla yapılabilir?
- İyi hata mesajları nasıl yazılır?
- İkonların tasarımı için kılavuzlar (guidelines) var mıdır?
- Menülerdeki eleman sayısını nasıl belirlemeliyiz?
Günümüzde İnsan Bilgisayar Etkileşimi çalışmaları bilgisayar kullanan nüfusun artması, servislerini etkileşimli teknolojileri kullanarak sağlayan kurumların güvenilirliginin korunması, kritik teknolojik uygulamaların yaygınlaşmaya başlaması ve akademik anlamda insan davranışı ve zihinsel süreçlerin anlaşılması açısından önem kazanmakta; kabul edilmiş varsayımların yanlışlığını göstererek tasarımcıları ve IT uzmanlarını değerlendirmelerin bilimsel yöntemlerle yapıldığı platformlara çekmeye çalışmaktadır. Örneğin, Norman arayüzlerdeki açık menü yapılarının kademeli menü yapılarına kıyasla daha kolay kullanıldığını, Bailey tasarımcılarla yapılan kullanılabilirlik testlerinin doğru sonuçlar vermediğini göstermiştir [6].
Yrd. Doç. Dr. Cengiz Acartürk & Prof. Dr. Kürşat Çağıltay
(Bu yazı akademik bilişim 2006 Konferansında sunulan "İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve ODTÜ'de yürütülen çalışmalar" başlıklı yazıdan alınmıştır. Bildirinin tam metnine buradan ulaşabilirsiniz.)
Kaynaklar
[1] Çagıltay, K. E-dönüsümü Kullanabilmek? İnsan Bilgisayar Etkilesimi, Kullanılabilirlik ve e-Devlet Projeleri. Bilisim, 91, 2005, pp 16-17.
[2] Shackel, B. Ergonomics for a computer. Design, 120, 1959, pp 36-39.
[3] Shneiderman, B. Software Psychology: Human Factors in Computer and Information Systems. 1980, Cambridge, MA: Winthrop.
[4] Weinberg, G. M. The psychology of computer programming, 1971: Van Nostrand Reinhold.
[5] Booth, P. An Introduction to Human-Computer Interaction. 1989, Hove, UK: Lawrence Erlbaum Associates.
[6] Bailey, S. Iterative methodology and Designer Training in Human Computer Interface design. Proceedings of ACM INTERCHI'93 Conference on Human Factors in Computing Systems, 1993, pp 198-205.